www.eprace.edu.pl » hugo-kollataj » W oczekiwaniu na reformę Rzeczypospolitej

W oczekiwaniu na reformę Rzeczypospolitej

Lata osiemdziesiąte osiemnastego stulecia to okres, w którym wzmogły się oczekiwania społecznych i ustrojowych reform w Rzeczypospolitej. Dążność do ich przeprowadzenia ogarniała coraz liczniejsze rzesze narodu polskiego21. Samo zdynamizowanie rozwoju ruchu reformatorskiego w Polsce spowodował wstrząs polityczny i społeczno-ekonomiczny pierwszego rozbioru. Pomogło tu w dużej mierze oddziaływanie ideologii Oświecenia państw z Europy Zachodniej, zwłaszcza zaś Francji i Anglii22. Rozumiano przy tym, że wszelkie zmiany w kraju, są możliwe jedynie w sytuacji, gdy powstanie odpowiednia międzynarodowa sytuacja polityczna, a dokładniej w momencie wzrostu napięcia pomiędzy państwami zaborczymi. Prześledźmy więc krótko, co działo się u naszych sąsiadów, a także spójrzmy na ich wzajemne relacje.

Na rok 1780 przypadło ponowne zbliżenie się Rosji i Austrii. Połączyły je wspólne plany wobec Turcji23. W początkach 1781 roku nawiązano potajemne negocjacje między dworem wiedeńskim, a dworem petersburskim. Rosyjsko-austriacki traktat sojuszniczy stał się faktem po wymianie specjalnych listów między imperatorową a cesarzem austriackim Józefem II w maju i czerwcu 1791roku24. W tej sytuacji Prusy znalazły się na uboczu. Gdy w sierpniu 1787 roku wybuchła wojna Rosji z Portą, a Austria poparła działania rosyjskie i w lutym roku 1788 stanęła po stronie naszego wschodniego sąsiada, wywołało to zaniepokojenie w Europie25. Jak zachowały się Prusy? Dwór berliński począł szukać sojuszników na Zachodzie, w Londynie i w Hadze26. Dlatego też, najpierw w kwietniu 1788 zawarł układ z Holandią, natomiast w sierpniu tegoż roku podpisał traktat sojuszniczy z Wielką Brytanią. Powstała koalicja, która postawiła sobie za zadanie utrzymanie równowagi sił na Starym Kontynencie27, równowagi, która mogła zostać zachwiana w momencie sukcesów koalicji rosyjsko-austriackiej w rejonie Morza Czarnego.

Chęć przyłączenia się Polski do walki z Turcją po stronie Rosji też nie była na rękę Prusom. Sojusz taki stanowiłby umocnienie rosyjskiej orientacji i spokój w Rzeczypospolitej, a to przekreślałoby szanse Berlina na nowe nabytki nad Wisłą28. Postanowiono w tej sytuacji wykorzystać antyrosyjskie nastroje Polaków. Dlatego też, już podczas pierwszych tygodni obrad Sejmu Wielkiego, Berlin deklarował gotowość obrony Rzeczypospolitej przed Rosją, oferując alians, który nie przynosił stronie pruskiej większych korzyści. Prowadzona w wyrachowany sposób polityka dworu berlińskiego miała na celu, pchnięcie sejmujących do naruszenia systemu, który stworzył i utwierdził nad Wisłą dwór petersburski29. Taka sytuacja mogłaby zaniepokoić Katarzynę II, a tym samym zmusić do interwencji w Polsce. Na to liczył Berlin, który mógłby wtedy włączyć się do pacyfikacji kraju i kolejnego jego rozbioru.

Tymczasem działania wojenne Rosji i Austrii w pierwszych miesiącach napotkały na Bałkanach na silny opór Porty, dodatkowo w czerwcu 1788 roku wojnę Rosji wypowiedziała Szwecja30. Nadszedł moment, na który czekano w Polsce od lat. Rzeczpospolita musiała zerwać z polityką bierności, gdyż stan opinii publicznej kraju uniemożliwiał bezczynne przetrwanie kryzysu międzynarodowego31. Przeprowadzenie reform, o których mówiło się już od wielu miesięcy, czas było rozpocząć.

Jednocześnie w Polsce na lata osiemdziesiąte przypadł okres kształtowania się obozów politycznych, które dla realizacji swoich planów zaczęły się rozglądać za sojusznikami po krajach ościennych. Pierwszy z nich, tzw. stronnictwo hetmańskie, w skład którego wchodzili m.in. Seweryn Rzewuski i Franciszek Ksawery Branicki, z nadzieją patrzyli w stronę Katarzyny II. Chcieli oni przy jej pomocy wzmocnić swoją pozycję. Niektórzy szli nawet dalej. Zamyślali obalić króla, a następnie stworzyć rządy koterii magnackich w sojuszu z Rosją. Ich nadrzędnym celem było niedopuszczenie do jakichkolwiek zmian w starych prawach i przywilejach. Od roku 1785 antystanisławowskie działania stronnictwa hetmańskiego nabrały rozmachu. Wzmocniło się ono w tym czasie przyjęciem w swoje szeregi lojalnego początkowo wobec władcy Szczęsnego Potockiego, niezmiernie bogatego latyfundysty ukraińskiego. Kolejną nadzieją i poplecznikiem nienawidzących Poniatowskiego magnatów był jeden z faworytów Katarzyny II, Grzegorz Potemkin. Miał on od początku ósmego dziesięciolecia znaczny wpływ na kierunek polityki Petersburga. Wielką sympatią darzył Potemkin Ksawerego Branickiego, który w roku 1781 poślubił jego rzekomą siostrzenicę, w rzeczywistości naturalną córkę Katarzyny II32.

Drugi obóz, coraz liczniejszy, byli to wspomniani zwolennicy reform. Można powiedzieć, że dzielił się on na dwie odrębne frakcje.

Stronnictwo dworskie, na czele z Poniatowskim, podobnie jak stronnictwo hetmańskie spoglądało z nadzieją na wschód, licząc na to, że za pomoc wojsk polskich w wojnie rosyjsko-tureckiej, uda się nakłonić Katarzynę na niezbędne reformy w państwie, co pozwoliłoby odbudować autorytet władcy.

Co ważne, od roku 1780 nie było w Rzeczypospolitej wojsk rosyjskich, jednocześnie zaś system kurateli ambasadorskiej dobrze spełniał swoje zadanie. Petersburg, który z uwagą śledził sytuację w Polsce, przede wszystkim zaś napiętą sytuację, która wytworzyła się pomiędzy Stanisławem Augustem i opozycją magnacką, a do jakiegoś stopnia sytuacją tą sterował, zdawał sobie sprawę, że w razie wojny z Turcją niezbędne będą kroki, które zapewnią spokój w kraju nad Wisłą, zwłaszcza, że pamięć ruchu barskiego była wciąż w Rosji żywa. Zdecydowano się zatem, że rozstrzygnięcia w sprawie polskiej zapadną w roku 1787 podczas podróży Katarzyny II na Krym. Caryca zgodziła się na spotkanie ze Stanisławem Augustem w naddnieprzańskim Kaniowie, jak również z cieszącymi się protekcją Potemkina przywódcami antykrólewskiej opozycji, którzy przyjęci być mieli w Kijowie33. Katarzyna II chciała, ażeby spotkania te przyniosły ustępstwa, na rzecz Polaków, jak najbardziej pozorne. Dwór petersburski wiedział, że reformy mogłyby doprowadzić do wzmocnienia Polski, a nawet do jej uniezależnienia od Rosji34. Stąd też zaczęła się polityka lawirowania ze strony Katarzyny i jej petersburskich polityków. Tymczasem wizja wspomnianych spotkań napawała nadzieją obie zwaśnione strony, tak samo magnatów jak i stronnictwo dworskie. Kryzys rosyjsko-turecki nie tylko otwierał drzwi, przez które Rzeczypospolita mogła wejść na drogę reform. Stawiał ją również przed groźbą nowego rozbioru. Jednak optymistyczne nastroje w państwie górowały nad obawami35. Obie strony, zarówno Poniatowski i ludzie skupieni wokół jego osoby, jak również zamknięci na jakiekolwiek próby zmiany istniejącego porządku społecznego magnaci, mieli od dawna przygotowane propozycje dla strony rosyjskiej. Król chciał uzyskać m.in. zgodę na sojusz polsko-

Stanisław August Poniatowski

rosyjski, aukcję wojska do czterdziestu tysięcy, na udział większości tej armii w wojnie z Turcją koalicji rosyjsko-austriackiej, a także pozwolenie na ograniczone reformy ustrojowe, których dokonać mógłby sejm obradujący pod węzłem zawiązanej w Radzie Nieustającej konfederacji. Taki zabieg paraliżowałby głos weta któregoś z posłów. Po roku 1776 Rosja notorycznie odmawiała zgody na taki sejm, ograniczając tym działania ruchu reformatorskiego w Rzeczypospolitej. Myśl o konfederacji przyświecała też grupie kijowskiej. W planach możnowładców miały ją zawiązać na początek województwa południowo-wschodnie, te, w których magnaci ci posiadali swe latyfundia i pokaźną klientelę. Chcieli aby na tychże terenach zaczęto formować konfederackie wojsko, przeznaczone jako korpus posiłkowy dla rosyjskiego zaborcy w wojnie z Turcją. Rozszerzenie związku na całą Polskę i sejm byłoby kolejnym etapem przygotowanej przez nich propozycji. Przyszłość polskiej korony w projekcie przedłożonym Potemkinowi przez wymienionych oligarchów rysowała się mgliście. Chociaż Potocki mówił nawet o zniesieniu monarchii36. Tak przedstawiały się w skrócie propozycje obu stron adresowane w kierunku wschodnim. Pomimo doświadczenia jakim było dla króla dokonanie przez państwa ościenne pierwszego rozbioru, nie zrezygnował on z myśli o naprawie Rzeczypospolitej. Spiesząc nad Dniepr po zgodę na przekształcenia, polski monarcha ostrzegał Katarzynę, że rozbudzony i pełen nadziei naród trzeba czymś "zająć", by uniknąć nieprzewidzianych wydarzeń, np. buntu antyrosyjskiego nad Wisłą. Uważał, iż projekt ten powinna zaakceptować dla swojego dobra i spokoju w Polsce, Rosja. Reformy polityczne, o których myślał August, i które zawarł w swoim projekcie nie miały wykraczać poza wytyczone przez carycę granice. Wynikało to z zakorzenionej w psychice króla obawy działania wbrew Rosji37. W przeciwnym razie ton jego postulatów byłby bardziej stanowczy, a sam projekt zawierałby żądania, a nie prośby.

Spotkania carycy, w Kaniowie z Poniatowskim i z opozycją magnacką w Kijowie, okazały się jedynie pełne demonstracyjnych grzeczności. Dopiero po ośmiomiesięcznej zwłoce, król otrzymał odpowiedź na swoje propozycje. Katarzyna godziła się na sojusz polsko-rosyjski i ograniczony udział Polski w kampanii wschodniej, ale bez powiększenia i wzmocnienia wojsk Rzeczypospolitej. Królewskie projekty reform zostały przez nią odrzucone38. Propozycje „republikantów”, m.in. wspomniany projekt wojewódzkich konfederacji, również nie uzyskały aprobaty. Dlaczego tak się stało? Wynikało to z tego, że Katarzyna wraz ze swoim dworem zdecydowana była utrzymać Polskę w stanie izolacji na arenie międzynarodowej, uznając to za nieporównywalnie większą korzyść polityczną aniżeli pożytki z ewentualnej czynnej pomocy strony polskiej w konflikcie z Portą39.

Przyjęty w Kijowie z ostentacyjnym chłodem przedstawiciel niehetmańskiego ugrupowania opozycyjnego, Szczęsny Potocki, dostrzegł, że patrzenie w stronę Rosji jest chybione i nie przyniesie zarówno dla jego stronnictwa, jak i samej Rzeczypospolitej żadnych korzyści. Zrozumiał również, że Katarzyna zdecydowana była kierować państwem nadal za pośrednictwem Stanisława Augusta40. W tej sytuacji Prusy zaczęły się wydawać najlepszym sojusznikiem. Nieliczni tylko zdawali sobie sprawę, że prezentowana przez dwór berliński polityka propolska ma swoje drugie dno.

Wracając do Rosji, to proste odrzucenie przez nią propozycji strony polskiej, zwłaszcza króla Stanisława Augusta nie było jednak możliwe. Dwór petersburski znalazł się w bardzo niewygodnej i trudnej sytuacji. Wiadome było dla strony rosyjskiej, że łatwo można odrzucić postulaty opozycji. Natomiast August był silnym oparciem dla całego systemu petersburskiej kontroli politycznej nad Polską, nie można więc było w sposób jednoznaczny i natychmiastowy odrzucić propozycji polskiego władcy41. W związku z tym, dwór rosyjski zdecydował się na unicestwienie niepożądanej i kłopotliwej inicjatywy Stanisława Augusta drogą stopniowego zniechęcania króla do pomysłu antytureckiego przymierza z Rosją42. Wspominałem o tym, że przyszło czekać Poniatowskiemu, aż osiem miesięcy na odpowiedź na swoje propozycje. Co w tym czasie działo się na linii Polska-Rosja? Mianowicie, gdy sierpniu 1787 roku Turcy uprzedzili dwory cesarskie wypowiadając Rosji wojnę, Stanisław August ponowił swe kaniowskie propozycje. Król liczył, że szybka i pozytywna odpowiedź Katarzyny dałaby reprezentowanej przezeń orientacji prorosyjskiej poważne atuty43. Dnia 7 października 1787 został wysłany z Warszawy do Petersburga oficjalny tekst proponowanego wcześniej w Kaniowie traktatu.

Odpowiedź na polski projekt można było wystosować w ciągu kilku tygodni, jednak Petersburg odkładał załatwienie tej sprawy przez wiele miesięcy. Dopiero w czerwcu 1788 roku Stanisław August otrzymał rosyjski kontrprojekt traktatu44. W międzyczasie osłabła wiara w szansę przeprowadzenia jakichkolwiek reform w Rzeczypospolitej w oparciu o stronę rosyjską. Orientacja ta, za którą wypowiadał się zarówno król, jak i opozycja magnacka, traciła poparcie społeczeństwa polskiego.

Alternatywą dla opcji rosyjskiej był, jak wspomniałem, wariant pruski, za którym optowali w dużej mierze przedstawiciele trzeciej poważnej siły w Rzeczypospolitej. Byli to zwolennicy reform, zgrupowani wokół Czartoryskich i części Potockich. Krytykowali oni króla i jego politykę ulegania wpływom Katarzyny II, widząc w sojuszu z Prusami większe korzyści dla Rzeczypospolitej. W skład tego tzw. obozu patriotycznego wchodziła znaczna część szlachty, a także część magnaterii, z reguły świeżej fortuny, rodząca się burżuazja, oraz nieliczni spośród szlachty małorolnej i bezrolnej. Taka różnorodność w szeregach reformatorskich powodowała różnice w głoszonych przez tę grupę hasłach i programach45. I tak przywódcy patriotów z Ignacym Potockim na czele opowiadali się za ograniczonymi reformami społecznymi. Dążyli oni głównie do wzmocnienia i usprawnienia władzy państwowej. Uprawnienia wolnościowe i polityczne przewidywali jedynie dla zamożnego mieszczaństwa. Z drugiej strony istniał wśród reformatorów odłam szlachty, wysuwający program mający poprawić położenie chłopów i zrównać cały stan mieszczański ze szlachtą46.

Powróćmy jeszcze na moment do relacji król a dwór petersburski w okresie przed wielkosejmowym. W końcu roku 1787, a więc na pół roku przed wysłaniem stronie polskiej wspomnianego kontrprojektu, w toczonej w stolicy naszego sąsiada dyskusji, zarówno Potemkina jak i wyrosły obok niego na czołowego polityka rosyjskiego - Aleksander Bezborodko, którzy w Kaniowie niewiążąco zapewniali Poniatowskiego o życzliwym przyjęciu jego propozycji, wypowiadali się teraz tonem zgoła odmiennym. Stwierdzali, że realizacja planów króla doprowadziłaby do wzmocnienia jego władzy i wytworzenia niedopuszczalnej przewagi jego osoby nad opozycją. Niweczyłoby to tym samym rosyjską politykę balansu wewnątrz Rzeczypospolitej47. Katarzyna dostrzegała to również. Jednak z drugiej strony przekonana była, że wobec rozbudzenia nadziei Polaków trudno będzie Augustowi, pozbawionemu atutu „rosyjskiego”, utrzymać społeczeństwo w spokoju. Oznaczało to, że zgadzała się z obawami Poniatowskiego. Dlatego też wiosną 1788 roku podjęła decyzję. Poradziła swym ministrom, aby propozycje królewskie, dotyczące współdziałania w konfrontacji z Portą "oddalać od nas ile można", uważała jednak, że umowa o przymierzu z Polską musi dojść jak najprędzej do skutku, „iżby naród polski czymś zająć"48. Tym samym opracowano na tamtejszym dworze kontrprojekt rosyjski, który Stanisław August otrzymał w swoje ręce, tak jak wspomniałem, w czerwcu 1788 roku. Kontrprojekt, w którym nie było mowy o jakichkolwiek przeobrażeniach ustroju Rzeczypospolitej. Położony był w nim natomiast nacisk na utrzymanie w mocy traktatów z lat 1766 i 1775, z wszystkimi elementami zawartych tam gwarancji, co oczywiście zobowiązywałoby Polskę do utrwalenia dotychczasowego ustroju i porzucenia raz na zawsze wszelkich planów jakiejkolwiek reformy systemu państwowego49. W momencie tak wielkich nadziei na przemiany ustrojowe i społeczne, jego treść rozmijał się z oczekiwaniami polskiego narodu. Podsumowując sprawę carskiego kontrprojektu. Przetrzymywany przez ponad osiem miesięcy, a następnie tak drastycznie zmieniony przez Petersburg, w porównaniu do królewskiego projektu, nie mógł się on stać ofertą, która otwierałaby przed społeczeństwem atrakcyjną perspektywę na przyszłość50. Jedyną korzystną rzeczą jaką udało się wywalczyć stronie polskiej, była zgoda Katarzyny na to, by przypadający na rok 1788 sejm zwyczajny odbył się pod węzłem konfederacji. Caryca uważała, że czynności tego sejmu trzeba ograniczyć tylko do zawarcia sojuszu. Natomiast zamiary króla i jego ministrów trzeba odłożyć, „zachowując konstytucję jaka teraz jest, albowiem prawdę mówiąc nie masz dla Rosji korzyści ani potrzeby, ażeby Polska stała się czynniejsza"51. Ponieważ jednak zawarcie sojuszu byłoby nieosiągalne na sejmie wolnym, wyraziła ona zgodę, po raz pierwszy od 12 lat, na sejm konfederacki. Z tym jednak, że miał to być sejm w normalnym terminie, tzn. na jesieni 1788 roku52.

Informacje o przygotowaniach do zawarcia przymierza dotarły w końcu i do strony pruskiej. Dlatego też, zaczęła się ona baczniej przyglądać sytuacji w Polsce. Dla dworu berlińskiego zaktywizowanie polityczne i militarne Rzeczypospolitej na korzyść Rosji i Austrii było niebezpieczeństwem bardzo poważnym. Sam zamysł sojuszu uznano natychmiast za zagrożenie pruskich interesów. Oznaczało to, po pierwsze, przekreślenie nadziei Berlina na uzyskanie w przyszłości upragnionych nabytków terytorialnych na zachodnich i północnych obszarach Polski, po drugie, mogło to spowodować całkowite zwichnięcie równowagi sił w tym rejonie Europy53. W niedopuszczeniu do tego pomocne miało się okazać, o czym wspominałem na początku, antyrosyjskie nastawienie Polaków.

Co ciekawe, jakikolwiek głos sprzeciwu ze strony Prus przeciwko aliansowi polsko-rosyjskiemu był na rękę imperatorowej. Uzyskiwała ona dzięki niemu poważny powód do tego, aby nie wprowadzać w życie żadnych ustępstw na rzecz Rzeczypospolitej. Od tego momentu mogła pokazywać stronie polskiej, że ona w sumie popiera działania Polski zmierzające do pewnych zmian w tym kraju, a nawet, że sama je popiera, ale protest Prus sprawia, że ma związane ręce. Tak naprawdę jednak gdyby Petersburg zdecydował się w roku 1788 na zawarcie korzystnego dla obu stron przymierza z Rzeczpospolitą, protesty pruskie nie zdałyby się na nic54. Berlin mógł liczyć chociażby na poparcie opozycji magnackiej w Polsce, mógł również planować, w przypadku gdyby polsko-rosyjskie przymierze doszło do skutku, zawiązania w zachodnich województwach Rzeczypospolitej rekonfederacji wspartej ewentualnie przez Prusy jakąś namiastką demonstracji militarnej55, ale o konflikcie na większą skalę z pozostałymi państwami zaborczymi nie mógł w tamtym okresie myśleć.

Tymczasem dyplomacja rosyjska na przełomie sierpnia i września 1788 roku, wykonała ważną zagrywkę polityczną. Wicekanclerz rosyjski Iwan Ostermann począł z pozoru ustępować wobec żądań posła polskiego w Petersburga, Augustyna Debolego, aby dwór rosyjski zakomunikował w końcu oficjalnie dworowi berlińskiemu swój zamiar podpisania traktatu sojuszniczego z jego krajem. Ostermann oświadczył polskiemu dyplomacie, że zamierza zaprosić na spotkanie posła pruskiego Dorotheusa Kellera i wręczyć mu w imieniu imperatorowej notę, która uroczyście zaanonsuje przyszły traktat Rosji z Polską. Tuż przed spotkaniem okazać się rzekomo miało, iż poseł pruski nagle zachorował i na razie nie ma możliwości przekazania mu urzędowej notyfikacji. Z drugiej strony, twierdził Ostermann, że kwestia ta nie jest aż tak bardzo pilna, ponieważ 27 sierpnia w Warszawie, Stackelberg spotkał się z innym pruskim posłem Buchholtzem, który został poinformowany o planach dworu petersburskiego56. Buchholtz natychmiast poinformował swój dwór o tym co usłyszał. Już trzeciego września Fryderyk Wilhelm w odpowiedzi na to wydał swemu ministrowi w Warszawie, polecenie zaprotestowania przeciwko pomysłom traktatu, który godził w interesy Prus57.

Dwór berliński zareagowały tak jak chciał tego dwór rosyjski. Zbyt późno zorientowano się w Berlinie, że przecież Katarzyna II nigdy i nigdzie nie ujawniła jakoby miała zamiar zawrzeć z Polską jakieś militarne przymierze. W Petersburgu stwierdzono, że były to sugestie Stanisława Augusta, które były jedynie rozważane przez stronę rosyjską.

W ten sposób udało się Rosji osiągnąć cel, do którego zmierzała, tzn. pozyskała decydujący argument przeciwko kontynuowaniu negocjacji o alians z Polską. W związku z tym, 28 września 1788 roku Stackelberg otrzymał nowe instrukcje od Katarzyny. Głosiły one, że z powodu pruskiego sprzeciwu nie może dojść na tę chwilę do zawarcie sojuszu z Polską, i tym samym plany takie trzeba odłożyć na czas późniejszy. Na razie jednak nakazała ambasadorowi przerwać natychmiast wszelkie rozmowy ze stroną Polską w tej sprawie58.

W końcu września, a więc niemal w przededniu otwarcia sejmu 1788, runęły ostatecznie królewskie plany przymierza z Rosją. Opinia publiczna Rzeczypospolitej, aż do tej pory liczyła na realne współdziałanie polsko-rosyjskie. Zatrzaśnięcie przez Katarzynę II „drzwi petersburskich”, pchnęło Polskę ku „drzwiom berlińskim”59.

W atmosferze tego całego napięcia, w sierpniu 1788 odbyły się w Polsce wybory poselskie. Wierzono, że skonfederowany sejm podejmie ważne dla przyszłości kraju decyzje. Nastąpiło przy tym ożywienie polityczne średniej szlachty i jej wyzwolenie spod kurateli magnackiej. W obliczu zbliżających się sejmików poselskich to polityczne usamodzielnienie średniej szlachty było nie na rękę Stanisławowi Augustowi. Zdawał on sobie sprawę, że przeważająca część społeczności szlacheckiej nie podzielała jego rosyjskiej orientacji, że „za Prusakami, Szwedami, Turkami” jest nie tylko „cała Warszawa”, ale również i szlachecka prowincja60. A przypomnę, że było to jeszcze przed ostateczną porażką w negocjacjach z dworem petersburskim. Podczas sierpniowych elekcji poselskich okazało się, że król oprócz polskiej opozycji ma jeszcze jednego przeciwnika. Był nim Potemkin, a może jeszcze w większym stopniu jego polscy klienci. Potemkin uważał sejm skonfederowany za wielkie niebezpieczeństwo. Sparaliżowanie veta sprawiało, że August mógł osiągnąć trwałe zwycięstwo nad opozycją, a to zachwiałoby stackelbergowską politykę balansu wewnątrz Rzeczypospolitej. W tej sytuacji, ku zdziwieniu stronników króla, wpływy rosyjskie na sejmikach rzucono dla poparcia przeciwnika polskiego monarchy.

Wszystkie te czynniki sprawiły, że Stanisław wybory przegrał. W sejmie, który miał decydować większością głosów, stronnictwo króla nie zdobyło zakładanej przewagi. Mogło dojść nawet do tego, że w przypadku przejścia posłów niezdecydowanych do obozów przeciwnych, ster obrad przejmie opozycja61. Opozycja, której najliczniejszy odłam stanowili przedstawiciele obozu patriotycznego.

Wspominałem o różnorodności haseł głoszonych w jego szeregach. Od liberalnych, po bardziej odważne, na radykalnych kończąc. Jeżeli chodzi o te ostatnie, to nie można nie wspomnieć o osobie, tego, który interesuje nas najbardziej, a którego wkład w prace Sejmu Wielkiego był ogromny i niepodważalny. Mowa o księdzu Hugo Kołłątaju, człowieku wywodzącym się z niebogatej szlachty wołyńskiej.

Przyszedł on na świat w roku 1750 w Dederkałach na Wołyniu. Studiował na Uniwersytecie Jagiellońskim w Krakowie, później także poza Polską, m.in. we Wiedniu i Rzymie. Właśnie podczas tych zagranicznych wojaży zetknął się bliżej chociażby z antyfeudalną ideologią „Oświecenia” francuskiego, czy zapoznał się z pracami encyklopedystów, d’Alemberta i Diderota62. Po powrocie do kraju zaangażował się w prace Komisji Edukacji Narodowej. Wszedł również w skład Towarzystwa do Ksiąg Elementarnych, przygotowującego podręczniki dla różnego typu szkół63. Jako delegat Komisji Edukacji Narodowej, mimo silnego oporu konserwatywnej profesury, w latach 1777-1783 zreformował Akademię Krakowską, a na lata 1783-1876 przypadł okres, w którym był jej rektorem. Główne zmiany w Akademii, zaprowadzone w oparciu o jego projekty, to ograniczenie nauki i wpływów teologii, a położenie szczególnego nacisku na nauki ścisłe, chociażby takie jak matematyka, fizyka czy chemia. Dodatkowo język polski stawał się językiem wykładowym. Kołłątaj dbał, przede wszystkim o to, by nauka w szkole miała charakter bardziej użyteczny. To głównie dzięki jego uporowi, pracowitości i wiedzy jaką wyniósł z lat nauki w kraju i poza nim, reforma Szkoły Głównej w Krakowie powiodła się, a sama Akademia po długim okresie upadku stała się ponownie ważnym ośrodkiem naukowym64. Gdy skończyła się jego kadencja rektora65, został powołany na urząd referendarza litewskiego66. Przeniósł się w międzyczasie do Warszawy, gdzie miał zamiar realizować większe prace, mające zasięg ogólnonarodowy67.

Hugo Kołłątaj

Tymczasem dużymi krokami zbliżał się czas Sejmu Wielkiego. Pomysły zmian do jakich miało dojść toku jego obrad zgłaszali wszyscy publicyści obozu reform68. Tym samym również Kołłątaj, któremu marzyło się utworzenie w Polsce silnego, niepodległego rządu69. Kołłątaj zrażony do partii królewskiej i jej orientacji prorosyjskiej, związał się z opozycją, która głosiła hasła wolności republikańskiej, które były bliskie sercu księdza70. Nastąpiło jego zbliżenie ze Stanisławem Małachowskim, który ze względu na swą nieposzlakowana opinię, a zarazem neutralne stanowisko w konflikcie pomiędzy dworem a opozycją magnacką był przewidziany jako kompromisowy kandydat na marszałka skonfederowanego sejmu71. Jednocześnie do Kołłątaja zgłosił się jeden z przywódców „patriotów”, Ignacy Potocki, z propozycją wyłożenia programu politycznego swego stronnictwa. Pomyślano o wydaniu takiej pracy w formie listów adresowanych do przypuszczalnego przyszłego marszałka sejmu, którym miał być wspomniany Stanisław Małachowski. Kołłątaj podjął się tej pracy, gdyż znał Potockiego jeszcze z Komisji Edukacji Narodowej, a jego poglądy były bardzo często zbieżne z ideami, które nosił w sobie były rektor Akademii Krakowskiej. Zresztą listy szybko uwalniają się spod jakiejkolwiek kurateli, wyrażając poglądy jedynie ich autora. Za swoją podstawę filozoficzną mają one program tzw. łagodnej

Stanisław Małachowski

rewolucji, czyli reformy dokonanej w sposób legalny i pokojowy. Owa „łagodna rewolucja” miała się dokonać poprzez sejm skonfederowany, a więc głosujący zwykłą większością, a reformy miały być przeprowadzone poprzez tzw. „delegacje”. Czyli komisje wyłaniane przez sejm, które byłyby obdarzone wszystkimi pełnomocnictwami72. Forma listów, które z początku ukazywały się w luźnych arkuszach, odpowiadała literackiej modzie ówczesnej epoki73. Zaczęły one powstawać jeszcze u progu sejmu, który jak się okazało później z sześciotygodniowego przekształcił się w czteroletni. Dla ścisłości, rozpoczął on swoje obrady 6 października 1788 roku74. W miarę dyskusji w sejmie wychodziły kolejne tomy, a wydany u schyłku 1789 roku czwarty, zatytułowany „Prawo polityczne narodu polskiego” był w znacznym stopniu rozwiniętym projektem konstytucji75.

Pierwsza część „Listów Anonima” zawiera zarys programu przyszłego stronnictwa patriotycznego. Na pierwszy plan wybija się tu sprawa aukcji wojska76. Kołłątaj chciał aby liczba jego oscylowała w granicach 60 tysięcy żołnierzy. Propagował również stworzenie podstaw armii wolnych chłopów do walk z wrogiem. Z wojskiem nierozerwalnie łączyła się wówczas sprawa podatków. Kołłątaj proponował przygotowanie generalnego, „jednostajnego Rzeczypospolitej dochodu”, czyli podatku z czystej intraty, płynącej z ziemi77. Innym problemem, który należy jak najszybciej według autora rozwiązać, było przeprowadzenie zmian w aparacie władzy państwowej i wypowiedzenie się oczywiście przeciwko Radzie Nieustającej. Wówczas jeszcze, a było to lato 1788 roku, nie za jej zniesieniem, lecz przebudową78. Program księdza referendarza pomyślany był w interesie szlachty posesjonatów, mieszczaństwa oraz niższego duchowieństwa. Właśnie mieszczanie i księża powinni zasiadać, według zamysłów Kołłątaja, w sejmie79. Sporo miejsca poświęcił on również sprawie polityki zagranicznej. Opowiadał się za zachowaniem neutralności, w rozwijających się właśnie konfliktach międzynarodowych, o których była mowa na samym początku. Analizując „Listy” można dostrzec wielki patriotyzm ich autora. Inny motyw, który pojawia się w pierwszej części, to zgodne z życzeniami Czartoryskich, nawoływanie do walki o utworzenie obozu patriotycznego i reformatorskiego na sejm, a także do tego, aby nie ograniczać się do reform cząstkowych80. Kołłątaj rozwija w swym dziele także najważniejsze teorie gospodarczo-społeczne. Poznajemy tu reformatora Akademii Krakowskiej jako przeciwnika kontroli państwa nad przemysłem, oraz jako zwolennika „wolności i szczęśliwości” rolnika i mieszczanina. Dlatego też m.in. pragnie dopuszczenia tych ostatnich do decydowania o gospodarowaniu w miastach81.

Druga część „Listów” oznacza zmianę stosunku Kołłątaja do króla. Dostrzega on ogromną potrzebę porozumienia pomiędzy partią dworską i reformatorską82. Kołłątaj zajął się tu gruntownie ustrojem społecznym. Zaatakował magnaterię, która prowadzi kraj ku anarchii, uciska i wyzyskuje chłopów oraz miasta. Akceptuje przy tym istniejący podział na chłopów, mieszczan i szlachtę. Nie może się jednak pogodzić z nierównością, która prowadzi do „niewoli” słabszych i pozbawionych ochrony oraz praw, ludzi83. Uważa, że nie przywileje, czy papiery rodowe, a przedsiębiorczość i praca, powinny decydować o tym, kto ma rządzić w społeczeństwie. Bogactwa płynące z manufaktur czy ze spekulacji finansowych, są przez niego jak najbardziej popierane. Liczy się dochód. Tym samym to własność powinna zapewniać udział we władzy państwowej84. Sprawę chłopską, niezmiernie delikatną, rozwiązuje w następujący sposób. Opowiada się Kołłątaj za uwolnieniem chłopów, jednocześnie zaś za systemem wolnych kontraktów najmów.

Trzecia część w większym stopniu poświęcona jest sprawom ustrojowym. Autor dostrzega konieczność ustanowienia trwałego sejmu, przy jednoczesnym zniesieniu lub chociażby ograniczeniu funkcji Rady Nieustającej85. Władza państwa powinna należeć do suwerennego i od nikogo niezależnego sejmu. Posiadałby on nie tylko funkcje ustawodawcze, ale także kontrolę i nadzór nad pracami rządu. Miał również powoływać ministrów i dawać im wskazówki jak mają postępować. W jego składzie miała się pojawić pewna ilość posłów z bogatego mieszczaństwa. Zyskiwał sejm, tracił na swym znaczeniu senat. Senatorzy mieli być wybierani według projektu Kołłątaja, nie przez króla, a na sejmikach. Mimo, że dożywotni związani byliby instrukcjami sejmików i przed nimi odpowiedzialni86. Kołłątaj występował przeciwko zbyt pochopnemu uchwalaniu praw. Prawa kardynalne miały być nie zmieniane, sprawę zmiany innych rozpatrywanoby tylko wtedy, gdy wypowiadała się za tym bezwzględna większość instrukcji sejmikowych87. Tak w skrócie przedstawiają się koncepcje Kołłątaja zawarte w trzech częściach „Listów”.

Jesienią rozpoczął swoje obrady sejm. 7 października 1788 roku, a więc już w pierwszych dniach pracy sejmu, zawiązano konfederację. Marszałkiem, o czym wcześniej była mowa, został Stanisław Małachowski. Sześć dni później poseł pruski Buchholtz odczytał w sejmie deklarację, w której Fryderyk Wilhelm protestował przeciwko traktatowi Polski z Rosją, ze swojej zaś strony oferował Rzeczypospolitej alternatywny dla tamtego, alians zaczepno-odporny88. Tymczasem latem i jesienią 1789 roku, Turcja poniosła bolesne porażki w potyczkach z Rosją i Austrią. By podtrzymać opór Konstantynopola, w styczniu 1790 roku król pruski zawarł sojusz z sułtanem, w którym zobowiązywał się do wydania Austrii wojny. W przypadku jej wybuchu przydać się mogła polska dywersja w Galicji. Rozpoczęły się negocjacje, które nie szły jednak łatwo89. Posłowie na sejm reprezentowali ogromny ładunek patriotyzmu i jednocześnie mądrości politycznej, której tak brakowało wcześniej90. Polska musiała jednak szukać sojusznika przeciw Rosji, w momencie gdy zrezygnowała, mimo, że nie ze swojej winy, z orientacji wschodniej. Próby wprowadzenia reform, zapowiadały odwet Petersburga i stąd 29 marca 1790 roku podpisano sojusz prusko-polski. Późniejsze wydarzenia w Reichenbach w lecie 1790 roku obróciły go przeciwko Polsce. Jednak na razie trwały prace sejmowe, które miały uczynić Rzeczypospolitą całkowicie wolną i silną.



komentarze

Copyright © 2008-2010 EPrace oraz autorzy prac.