Wstęp
Niniejsza praca jak wskazuje jej tytuł: „Sprawa reformy zarządu terytorialnego w świetle „Listów Anonima” Hugo Kołłątaja”, ukazać ma punkt widzenia autora „Listów” na kwestię zmian, jakie miały dokonać się na szczeblu szlacheckiej prowincji. Głównie zaś zmian, jakie miał przejść jeden z organów szlacheckiej władzy - sejmik.
Czym były „Listy” i co zawierały? Adresatem ich był Stanisław Małachowski, referendarz koronny, proponowany na przyszłego marszałka sejmu, który miał rozpocząć swoje obrady na jesieni 1788 roku. Kołłątaj, powołany do swojej funkcji pisarskiej przez czołowego działacza obozu patriotycznego Ignacego Potockiego miał przedstawić w listach program przyszłego stronnictwa na sejm. Właśnie w I tomie „Do Stanisława Małachowskiego referendarza koronnego o przyszłym sejmie anonima listów kilka” zawarł podstawowe tezy, jakie przyświecały „patriotom”. Przemycił do listów jednak także wiele swoich myśli i koncepcji. W miarę ukazywania się kolejnych tomów i w miarę dyskusji w sejmie, Kołłątaj przemycał coraz więcej swoich spostrzeżeń i swoich planów naprawy kraju. Uwieńczeniem jego prac był czwarty tom, wydany pod osobnym tytułem: „Prawo polityczne narodu Polskiego”, będące w dużym stopniu rozwiniętym projektem konstytucji, o czym wspomnę już w samej pracy. Postaci Hugo Kołłątaja, komuś kto zetknął się z historią Polski, przedstawiać raczej nie trzeba. Ksiądz, uczony, polityk, filozof, publicysta, jeden z głównych przedstawicieli polskiego Oświecenia. Działacz Komisji Edukacji Narodowej i Towarzystwa do Ksiąg Elementarnych, człowiek, który zreformował Akademię Krakowską, będący następnie jej rektorem. Zwolennik reform, współautor Konstytucji 3 Maja i innych aktów ustawodawczych w tamtym okresie. Działalność Hugo Kołłątaja była przedmiotem różnych badań i studiów. Z dawniejszych publikacji wymienić trzeba szkice Bogusława Leśnodorskiego1 i Celiny Bobińskiej2. Z późniejszych pozycji można wskazać na biografię Kołłątaja o charakterze popularnonaukowym Mariana Lecha3, oraz na monografię Hermana Hinza4. Przedstawieniem księdza referendarza jako jednego z głównych działaczy obozu reformatorskiego na Sejmie Czteroletnim zajęła się Maria Pasztor5.
Moim głównym zadaniem będzie ukazanie w tej pracy zmian, jakie zachodziły w zakresie funkcjonowania wspomnianego organu wojewódzkiego, sejmiku. Chciałbym ukazać propozycje zmian jakie odnośnie jego; w dniach poprzedzających Sejm Czteroletni, a także już w czasie jego trwania; przedstawiali ci, którzy mieli największy wpływ na reformy w omawianym okresie. Największy, czyli tym samym nie może zabraknąć Hugo Kołłątaja. Poprzez analizę jego „Listów” chciałbym nie tylko pokazać jego zapatrywanie na sprawę szlacheckiej prowincji, a w szczególności na zmiany dotyczące kompetencji sejmików, ale także pokazać jak wielkim autorytetem dla jemu współczesnych był on sam, zwłaszcza w momencie gdy trzeba było stworzyć projekt Konstytucji 3 Maja.
Praca ta składa się z trzech rozdziałów. W pierwszym z nich – „W oczekiwaniu na reformę Rzeczypospolitej” – przedstawiłem sytuację międzynarodową w Europie w latach osiemdziesiątych XVIII stulecia, która była głównym czynnikiem pozwalającym wejść Rzeczypospolitej na drogę reform. Zająłem się w nim również postacią autora „Listów Anonima”, przede wszystkim zaś jego działalnością w okresie przedwielkosejmowym. W rozdziale tym starałem się ukazać również główne myśli i koncepcje księdza, dotyczące naprawy, jak również przyszłej wizji kraju. Rozdział II: „Projekt reformy państwa w „Listach Anonima””, jest próbą analizy korespondencji reformatora Akademii Krakowskiej do Stanisława Małachowskiego, marszałka Sejmu Wielkiego, głównie zaś poruszonej w niej sprawy zarządu terytorialnego. W rozdziale tym przedstawiłem również wcześniejsze próby zmian, które były podejmowane w dziedzinie sejmikowładztwa. W ostatnim rozdziale – „Sejm Czteroletni a reforma zarządu terytorialnego – rola Hugo Kołłątaja” – podjąłem się analizy projektów przyszłej konstytucji i tego co zawierały odnośnie reformy zarządu terytorialnego, zestawiając je z tym co znalazło w samej Ustawie Rządowej z dnia 3 maja, a także w poprzedzającym ją prawie o sejmikach z marca 1791 roku.
Czas przejść do omówienia literatury, na której oparłem swoją pracę, a która w wydatny sposób pomogła mi w jej napisaniu. Podstawą wiedzy o historii politycznej Polski w latach 1787-1792 jest dzieło Waleriana Kalinki6. Wśród publikacji dotyczących okresu Sejmu Wielkiego wyróżniają się na pewno prace Bogusława Leśnodorskiego7 i Zofii Zielińskiej8. Położenie Rzeczypospolitej w czasach Sejmu Czteroletniego i sprawę uchwalonej wówczas Konstytucji przedstawił poza tym Emanuel Rostworowski9. Szczegółowa analiza Ustawy Rządowej pojawia się w pracach Oswalda Balzera10, Jerzego Koweckiego11 i Jerzego Łojka12. Ten ostatni jest również twórcą dwóch innych pozycji. Pierwsza z nich13, sumuje całość badań nad sytuacją międzynarodową Rzeczypospolitej i determinantami geopolitycznymi reform Sejmu Czteroletniego, druga14, w dokładny sposób przedstawia relacje między Polską a jej sąsiadami w ówczesnym okresie. Sprawa Konstytucji 3 Maja powraca jeszcze w publikacjach dotyczących także późniejszy polskich konstytucji, w pracy Andrzeja Ajnenkiela15, oraz wspólnym dziele Mieczysława Adamczyka i Stefana Pastuszki16. Prawo o sejmikach doczekało się szerszego przedstawienia w popularnonaukowej pracy Marka Boruckiego17. Tego jak szlachecka prowincja oceniła reformy Sejmu Wielkiego dotyczy praca Wojciecha Szczygielskiego18, będąca szczegółową analizą tego co wydarzyło się podczas lutowych sejmików roku 1792.
Głównym źródłem, na którym oparłem swoją pracę, są wspomniane w tytule „Listy Anonima”, zebrane w jedną całość, a wydane w formie dwutomowej. Opatrzone wstępem Bogusława Leśnodorskiego, a wydane drukiem w 1954 roku19. Innym źródłem drukowanym, bardzo ważnym dla tej pracy jest „Ustawa Rządowa (3 maja 1791r.)”, czyli Konstytucja 3 Maja20. Skorzystanie z obu pozycji pozwoliło mi porównać to czego pragnął i co proponował Kołłątaj, z tym co znalazło się w ustawie końcowej, przygotowanej w dużym stopniu przez samego autora „Listów”.
komentarze
Copyright © 2008-2010 EPrace oraz autorzy prac.